Yönetici İşlevlerin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivitedeki Önemi
Dikkat eksikliği anne babaları diyecek ki ”Bu yönetici işlevler nedir, nereden çıktı?” Aslında bu cümleye karşılık ben de bu bozuklukla çalışan bir uzman olarak şu karşılığı verirdim: ”Bu dikkat nasıl böyle eksildi/dağıldı?”. İşte verdiğim bu kısa cümleyle cevabı sizden beklemiyor, yine size veriyorum: Yönetici işlevlerdeki yavaş gelişim/bozukluk. Birçoğunuza uzak olan bu önemli olgu hakkında daha detaylı bilgi vermek istiyorum bu yazımda.
Yönetici İşlevler Çocukluktan Yetişkinliğe Gelişir
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu bulunan çocukların %90’ı yönetici işlevlerle ilgili problemlerle boğuşur. Birçoğunda da yetişkinlikte devam eder. Yani sadece ev içinde ebeveynlere karşı ya da okulda değildir sorun; yetişkinlikte ilişkilerinde ve işinde de sorunlar devam eder. Yönetici işlevler 7 tanedir. Kendilik farkındalığı, Erteleme becerisi, İmgesel çalışan hafıza, Sözel çalışan hafıza, Duygu kontrolü, Kendini motive edebilme, Planlama ve problem çözebilme. Bu işlevler birbirini takip eden sırada gelişirler. Kendilik farkındalığı 2 yaşla birlikte başlar, 30 yaşta pik yapar yani gelişimin tamamlandığı dönemdir. DEHB bulunan bireylerde yönetici işlevlerin her biri %30 oranında bozuktur. Yani akranlarından daha geç gelişir bu yetenekleri.
Kritik Dönemlerde Zorluklar Daha da Belirginleşir
İlkokulda öğretmenin bilinçli olması, ailenin desteği, ödevleri beraber yapma, çocuğa her türlü desteğin verilip özgüveninin yüksek tutulması vb. çocuk ilkokulu başarılı bir şekilde bitirebilir. Fakat ortaokulda daha zor derslerin eklenmesi, ilkokulda bir tane sınıf öğretmeni varken ortaokulda birçok branş öğretmeninin derslere girmesi, derslerin ve ödevlerin – projelerin ağırlaşması ile bu çocuklar tabiri caizse çuvallayabiliyor. Bu tür geçiş dönemlerinde – lise 1, üniversiteyi farklı şehirde okumak, yatılı okul – hayat çetin bir cevize dönüşebiliyor.
Aileler ve Öğretmenler Neden tek Başına Ödev Yapamadığını Anlayamıyor
Çocuk tek başına kaldığında ödevi olduğunu aklına bile getiremez, onun için önemli değildir ya da sorumluluğunda değildir izlenimi verebilir. Ödevin varlığından bir şekilde haberdar edilse bile yine tek başına bırakıldığında başlayamaz. Yeterince bilgi sahibi olmayan yetişkinler tarafından tembel ya da sorumsuz olarak nitelenebilirler. Eğer çocuğunuz bir işe başlamakta zorlanıyorsa, bir kerede en fazla 2-3 şeyi aklında tutabiliyorsa, problem çözme konusunda zorlanıyorsa, okulda sıkılgan/kaçıngan tutumdaysa yönetici işlevlerle ilgili bir problemi söz konusu olabilir. Bu başlıklardaki sorunların erkenden tespiti önemli. Erken müdahale = yola erken çıkmak.
Yönetici İşlevlerin Bozuk Olduğunu Evde Nasıl Anlarız
- Çocuğunuzla akşam onun çantasını beraber boşaltır, ödevi var mı yok mu sorarsınız. Gayet kendinden emin cevaplar verir ve işe koyulursunuz. Yardımcı olursunuz, beraber bazen ite-kaka bazen keyifli yaparsınız. Fakat ”bugünkü ödevlerini yap, geç olmadan bitir” derseniz yarım saat sonra kontrol ettiğinizde daha ödevlere başlamamıştır bile.
- Çocuğunuza yavaştan odasına geçmesini, pijamalarını giymesini ve yatmak için hazırlanmasını söylersiniz. Odasına geçer fakat ne pijamasını giyer ne de uykuyla ilgili bir şey uyanmıştır kendisinde. Odasına gitmesi istenmiştir ve gitmiştir fakat orada ne yapacaktı?
- Çocuğunuzun odası tam bir kaos halindedir. Kıyafetler yerlerde, dolaplarının kapısı ağzına kadar açık, eşyaları etrafa saçılı, temiz ve kirliler birbiriyle karışmış. Evet nasıl diyorlardı; zeki çocuk dağınık olur değil mi? Kültür her zaman haklı değildir.
- Telefon görüşmesi yapıyorsunuz bu sırada çocuğunuz ısrarla size bir şey söylemeye çalışıyor. Ona telefon görüşmeniz bittikten sorna söylemesi gerektiğini iletiyorsunuz. Telefonu kapatıyorsunuz, çocuğunuza dönüp ‘ee bu kadar önemli olan konu nedir bakalım anlat’ dediniz; çocuğunuz: ”Ney?, unuttum.”
- Hikaye anlattınız ya da dedesiyle ilgili bir anınızı paylaştınız. Pür dikkat ve heyecanla sizi dinliyor görünüyor. Hikayeyi ondan size anlatmasını istediniz. Anlattı fakat önemli kısımları anahtar detayları atladı.
Yönetici İşlevlerin Bozuk Olduğunu Okulda Nasıl Anlarız
- Sınıfta hayale dalması (daydream) sıktır. Hadi ama herkes ara ara dalar gider diyebilirsiniz. Burada bahsettiğimiz diğer çocuklar günde bir iken sizin çocuğunuzun beş kere dalması gibi düşünün.
- Öğretmen geribildirimleri: ”Beni dinlemiyor, pencereden dışarıyı izliyor, dalıp gidiyor, önemli konularda defterine bir şeyler çiziyor. Yani demek istediğim yaptığımız şeyin önemli olduğunu biliyor, yani kasıtlı ve kışkırtıcı şekilde bilerek yapmıyor, farkında değil!”
- Sınıf içi konuşma, diyalog aktivitelerinde aktiftir. Tartışmalarda, münazaralarda katılımcıdır.
- Tenefüslerde diğer çocuklarla gayet keyifli oynar. Fakat kimlerle oynadığını(isimleri) hatırlayamaz ya da çok zorlanır.
- Sırt çantası tam bir bit pazarıdır.
- Sınıf arkadaşı ya da öğretmen el attığında bir görevi, sınıf içi ödevini tamamlayabilir.
- Sınıfta çoğu zaman kalem kutusunu, silgisini, ceketini unutur.
- Birçok adımdan oluşan matematik problemlerini çözmede, karışık ve kademeli(uzun paragraf soruları) sorularda zorlanır.
Her dikkat eksikliği anne-babasının farkında olması gereken özelliklerden bahsettim. Ülkemizde hâla bilinmese de(uzmanlar arasında dahi) yönetici işlevlerin DEHB’deki rolü ve önemi anlaşıldı ve buna yönelik çalışmalar hız kazandı. Dikkat ve konsantrasyon geliştirmeye yönelik oyunlar, egzersizlere harcanan zaman bu işlevlere kanalize edilmeli. Önemli olan görünen kısım değil, suyun altında kalan kısım yani çekirdek problemler. Bu problemler de saydığımız 7 işlevlerin yavaş gelişimi sonucu meydana gelmekte; dikkatteki problemler dahil. Ebeveynleri bu konuda duyarlı olmaya çağırıyorum.